U większości niemowląt z tej grupy nasilenie objawów oraz ich istotne złagodzenie po wprowadzeniu diety eliminacyjnej wystarczy do potwierdzenia rozpoznania. Nadal jednak wymagane jest wczesne przeprowadzenie próby prowokacji pokarmowej pod nadzorem specjalistycznego zespołu alergologicznego w celu potwierdzenia lub wykluczenia
Nad tym, kiedy wprowadzać nowe pokarmy do diety niemowlęcia, zastanawia się wiele mam. Żeby podjąć decyzję, warto opierać się zarówno na schemacie żywienia niemowląt opracowanym przez specjalistów żywienia, ale i na obserwacjach dziecka. Schemat żywienia niemowląt Aktualny schemat żywienia niemowląt, opracowany przez Polskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, nie przypomina już kalendarza, który mówił, co w którym miesiącu należy wprowadzić do diety dziecka. Teraz obowiązują jedynie określone przedziały, a schemat daje rodzicom dowolność we wprowadzaniu nowych dań do diety niemowlęcia. Nie ma też konkretnych danych dotyczących kolejności i rodzaju wprowadzanych konsystencji. Idea jest taka - rodzice muszą wiedzieć, co i kiedy można, a czego nie wolno podać dziecku, ale to ono decyduje, jak dużą porcję zje. Obserwowanie dziecka Karmione piersią niemowlę samo daje znaki gotowości do spożywania innych pokarmów poza mlekiem matki. Czas, kiedy to następuje, zależy od wielu czynników. Wcześniej układ pokarmowy dziecka nie jest jeszcze przystosowany do trawienia innego rodzaju pożywienia. Sygnały wskazujące, że maluch dorósł już do rozszerzenia diety: zwiększona liczba karmień niezwiązana z ząbkowaniem lub chorobą, zainteresowanie jedzeniem spożywanym przez innych członków rodziny, umiejętność siedzenia, zdolność do brania jedzenia w ręce i wkładania do buzi. W praktyce wygląda to następująco. Podczas wspólnego posiłku dziecko siedzi u kogoś na kolanach lub w wysokim krzesełku. Śledzi oczami kęsy pożywienia znikające w ustach domowników i wyraźnie domaga się własnej "porcji". Niekiedy maluchowi udaje się wziąć odrobinę jedzenia z twojego talerza, włożyć do ust i cieszyć nowym smakiem. Jednak później dziecko cierpi na zaparcie i ból brzucha, a w stolcu znajduje się niestrawiona resztka nowego pokarmu. Jeśli tak się stanie, odczekaj jeszcze kilka tygodni. Pamiętaj, że Twoje mleko pozostaje idealnym pożywieniem dziecka, a jego układ pokarmowy musi dojrzeć do nowych potraw. Naturalną rzeczą jest pragnienie jak najszybszego wprowadzenia nowych posiłków, co większość osób kojarzy z kolejnym osiągnięciem w życiu dziecka. Często namawiają do tego przyjaciele i krewni. Niektóre dzieci w wieku 6 miesięcy nie potrafią jeszcze dobrze połykać innych produktów - wypychają je językiem. Inne cierpią na alergię lub po prostu konsekwentnie odmawiają nowych pokarmów jeszcze przez kilka tygodni. Uspokój się i nie karm dziecka "na siłę". Spójrz na dziecko. Jeśli jest zadowolone, aktywne, najedzone, zdrowe i prawidłowo rośnie, oznacza to, że i na tym etapie rozwoju Twoje mleko w pełni zaspokaja jego potrzeby. W jaki sposób wprowadzać stałe pokarmy do diety niemowlaka? Przed podaniem dziecku nowego pokarmu, przystaw je najpierw do piersi i tym samym zakończ posiłek. Pamiętaj, że w pierwsze miesiące to jedynie zaznajomienie malucha z nowymi smakami i konsystencją - upłynie sporo czasu, zanim dziecko będzie w stanie zjeść tyle zupki, aby się nią nasycić. Najlepiej zacząć od owoców lub warzyw - tartego jabłka lub papki z gotowanej marchwi i ziemniaka (można dodać odrobinę oleju). Wprowadzając nowe potrawy, podawaj tylko jeden nowy pokarm i odczekaj kilka dni przed następnym - pozwoli to szybko zareagować na ewentualne objawy nietolerancji czy alergii (wysypka, czerwone plamy, biegunka). Szczególnie często taka reakcja występuje po spożyciu mleka krowiego, jajek (zwłaszcza białek), owoców cytrusowych, orzechów i produktów zawierających gluten (np. pszennego pieczywa lub kaszy manny). Kiedy zacząć rozszerzać dietę? Pokarmy stałe należy wprowadzać po ukończeniu 17. tygodnia życia, ale nie później niż w 26. tygodniu życia (między 5. a 7. miesiącem życia). Choć nie ma już podziału na dzieci karmione naturalnie i sztucznie, nie obowiązują 2 różne schematy, to zalecenia i tak należy doprecyzować w zależności do sposobu karmienia dziecka (piersią bądź mlekiem modyfikowanym). Kiedy wprowadzić nowe pokarmy, jeśli karmię piersią? W tym przypadku zasadą podstawową jest karmienie niemowlęcia wyłącznie piersią do ukończenia 6. miesiąca życia) i kontynuowanie karmienia mlekiem matki do ukończenia 12. miesiąca (choć naturalnie można dłużej), pamiętając o wprowadzaniu innych pokarmów. Co i kiedy wprowadzać do menu niemowlaka? Wprowadzanie pokarmów uzupełniających najczęściej rozpoczyna się od podania niemowlęciu warzyw, ściślej mówiąc przecieru z ugotowanej marchwi (później dołączają inne warzywa – ziemniak, dynia, brokuł) i - później - owoców. Można jednak zacząć od podania kaszki ryżowej czy jabłka – najnowszy schemat żywienia niemowląt pozostawia decyzję rodzicom. Kolejność wprowadzania poszczególnych pokarmów prawdopodobnie nie ma większego znaczenia. Później do diety dziecka dołącza: jajko (nie ma już podziału na białko i żółtko), mięso, ryby, nabiał, przetwory zbożowe, gluten (obecnie zaleca się wprowadzenie glutenu w małej ilości (pół łyżeczki (2—3 g) kleiku glutenowego (np. pszennego) dziennie, już w 5.—6. miesiącu życia, najlepiej podczas karmienia piersią. Przypuszcza się, że takie postępowanie może zmniejszyć ryzyko zachorowania na celiakię). Rozszerzanie diety – kolejność i propozycje – do 1. roku życia Jedno karmienie piersią stopniowo zastępujemy zupą jarzynową (przed i po podając pierś), początkowo ugotowaną z marchewki i ziemniaka, zagęszczoną kleikiem ryżowym i ewentualnie okraszoną odrobiną oleju. Zupę miksujemy i podajemy łyżeczką. Do zupy jarzynowej dodajemy drobno pokrojone mięso (ugotowane osobno) kurczaka, indyka lub królika. Wprowadzamy owoce - najlepiej zacząć od jabłek, oraz ewentualnie soki (z jabłek, dyni, marchwi, czarnych jagód, porzeczek). Kiedy niemowlę ma już kilka zębów, zamiast miksować, wystarczy rozdrabniać warzywa na tarce o dużych oczkach albo rozgniatać widelcem. Zamiast mięsa, zupę można wzbogacić żółtkiem (powinno być zawsze zagotowane). Wprowadzamy kaszkę na wodzie lub kisiel z owocami. W czwartym kwartale życia następuje dalsze urozmaicenie diety, która powoli zaczyna upodabniać się do diety dorosłych. Wyodrębniają się posiłki - trzy obfitsze (śniadanie, obiad, kolacja) i dwa lżejsze, przeważnie owocowe (drugie śniadanie i podwieczorek). Jeśli maluch nie zdradza objawów alergii, można wprowadzić gluten (w postaci pieczywa i kaszki pszennej), a także krowie mleko (w postaci twarożku, jogurtu, masła). Jeśli dziecko nadal chętnie ssie pierś, nie ma potrzeby wprowadzania mieszanek mlecznych. W tym okresie można także już podawać dziecku "prawdziwy", dwudaniowy obiad - rzadszą zupę i drugie danie (jarzyny i mięso). Można też podać inne rodzaje mięsa, także ryby. Rozmaitość produktów w diecie niemowlaka Podstawową zasadą w żywieniu niemowlaka - podobnie jak dorosłego - jest rozmaitość i równowaga produktów, które powinny być podawane w postaci najbardziej zbliżonej do naturalnej. Nie jest konieczne zatem kupowanie reklamowanych gotowych dań "słoiczkowych" (choć wiele mam bardzo je sobie chwali, ponieważ dają gwarancję jakości i oszczędzają czas), jednak w przypadku przygotowywania posiłków w domu należy zwracać uwagę na pochodzenie produktów (jeśli nie mamy zaprzyjaźnionego gospodarstwa, można zaopatrywać się w sklepach ze zdrową żywnością).
Lekarze na ziemiach polskich, znając ówczesne realia, a jednocześnie opierając się na aktualnej wiedzy medycznej, zalecając mieszanki dla niemowląt, zakładali, że będą one przygotowywane sposobem domowym. Podstawowymi składnikami były: mleko krowie, woda, cukier, oraz śmietana. Ponadto stosowano kleiki i rosoły.
Rozszerzanie diety u niemowląt – jak to „ugryźć” i czy ugryźć? Tym wstępem pragniemy poruszyć temat rozszerzania diety według nowych, jak i wcześniejszych zaleceń. Wybrać papki czy BLW? Dopajać wodą – a jeśli tak to od kiedy i w jakich ilościach? Jakie warzywka podawać w pierwszej kolejności? Kiedy owoce? Sprawdzamy, co do powiedzenia mają Eksperci z wydawnictwa „Medycyna Praktyczna” i fundacji Nutricia w ramach projektu „1000 pierwszych dni”. Dlaczego istotne jest prawidłowe żywienie niemowląt? Zacznijmy od tego, dlaczego tak ważne jest dobre zaplanowanie żywienia małego dziecka. Okazuje się, że to, co dziecko zjada w pierwszych latach, zapewnia nie tylko prawidłowe wzrastanie, ale i ma znaczenie w odległym życiu – warunkuje np.: prawidłowy rozwój mózgu i zmysłów – dzięki odpowiedniemu żywieniu dziecko lepiej wykorzysta potencjał intelektualny, prawidłowy rozwój kości, stawów i mięśni – co rzutuje na poprawną sylwetkę i odporność na złamania w drugiej połowie życia, ochronę przed otyłością w przyszłości (a otyłość powoduje wiele poważnych chorób), rzadsze występowanie wielu chorób cywilizacyjnych lub łagodzenie ich przebiegu (np. choroba wieńcowa serca, uczulenia i alergie, choroby nowotworowe). Jak widać, znaczenie żywności w pierwszych miesiącach i latach życia dziecka jest ogromne – wręcz nieocenione. Jak zatem rozszerzać dietę niemowlęcia, aby robić to z jak największą dla niego korzyścią? Sprawdzamy nowe zalecenia, które zostały opublikowane w Poradniku „Jak żywić niemowlęta i nie zwariować?” przy udziale wydawnictwa „Medycyna Praktyczna” oraz fundacji Nutricia w ramach projektu „1000 pierwszych dni”. Kiedy mleko może nie być jedynym pokarmem dziecka? Według nowych zaleceń – WHO – dzieci powinny być karmione wyłącznie piersią lub mlekiem modyfikowanym przez okres pierwszych 6 miesięcy życia. Wcześniej – według ekspertów – nie ma potrzeby wprowadzania innych posiłków czy napojów (w tym wody), gdyż zarówno mleko matki, jak i mleko modyfikowane, zawierają wszystkie potrzebne dla dziecka w tym wieku składniki oraz dostarczają odpowiednią liczbę kalorii. Eksperci wskazują jednak, że można ewentualnie wprowadzać niewielkie ilości innych pokarmów od 5. miesiąca życia, jednak tylko wtedy, gdy istnieją ku temu medyczne wskazania. Jednak wprowadzanie innych pokarmów po 5. czy 6. miesiącu życia nie oznacza rezygnacji z karmienia piersią czy mlekiem modyfikowanym – nadal taki sposób żywienia powinien stanowić podstawę, a posiłki typu marchewka czy inne produkty stanowią początkowo jedynie uzupełnienie karmienia mlekiem. Jak długo karmić piersią? Jak na razie nie ma wskazówek naukowców na temat tego, kiedy należy całkowicie zakończyć karmienie piersią. Zwykle zaleca się, aby po pierwszych urodzinach dziecka karmić piersią tak długo, jak potrzebuje tego matka i dziecko. Czyli decyzja należy do Ciebie i Twojego malca. Jeśli chodzi o mleko modyfikowane, przez pierwsze 6 miesięcy należy dziecku podawać tzw. mleko początkowe(oznaczone numerem 1), a po ukończeniu 6 miesiąca życia należy zacząć podawać tzw. mleko następne (oznaczone numerem 2). Inną kwestią jest zagęszczanie mleka modyfikowanego – jest to popularna modyfikacja. Rodzice dodają do porcji mleka substancję zagęszczającą, np. na bazie mączki z ziaren chlebowca świętojańskiego czy skrobi ryżowej. Substancje te ograniczają epizody ulewania. Nie są jednak w większości przypadków ani skuteczne, ani zalecane. Nie powinno się zatem tak „wzbogacać” mleka, bez konsultacji z lekarzem. Dopajanie wodą to rozszerzanie diety! Według wszystkich towarzystw medycznych na całym świecie, dziecko powinno być karmione wyłącznie piersią lub mlekiem modyfikowanym przez całe pierwsze półrocze. Eksperci zaznaczają, że wyłączne karmienie mlekiem oznacza także rezygnację z dopajania dziecka wodą – nie trzeba bowiem podawać dziecku żadnych dodatkowych płynów, jeśli trzymamy się tej zasady i nie rozszerzamy przed 6 miesiącem diety niemowlęcia. Natomiast po 6. miesiącu – lub gdy wcześniej rozpoczniesz rozszerzanie diety, należy zacząć podawać dziecku wodę do picia. Ważne jest przy tym, aby podawać czystą wodę, a nie z dodatkiem cukru czy podawanie w jej zastępstwie soczków. Jaką wodę wybrać dla niemowlaka? Zgodnie z zaleceniami polskich ekspertów – lekarzy pediatrów i dietetyków – najlepsza dla niemowląt jest woda źródlana lub naturalna woda mineralna, przy czym powinna być ona: niskozmineralizowana, niskosodowa, niskosiarczanowa. A takie kryteria spełnia tylko kilka dostępnych na rynku produktów, jeżeli chodzi o butelkowaną wodę (na etykiecie powinna być informacja, że całkowite stężenie soli mineralnych jest mniejsze niż 500 mg/l). Można także podać dziecku wodę z kranu, z tym że powinna być ona odpowiednio przegotowana (najlepiej doprowadzić do wrzenia i gotować tak wodę jeszcze przez 5 minut; przed podaniem dziecku wody należy ją schłodzić do bezpiecznej temperatury). Wodę butelkowaną należy przechowywać w chłodnym i zaciemnionym miejscu, a po otwarciu trzeba ją spożyć w ciągu 24 godzin. Portal przygotował grafikę z popularnymi wodami, które nadają się dla małych dzieci: Woda dla niemowląt Uwaga! Nie powinno się podawać dziecku wody pochodzącej ze studni! Może być ona skażona azotanami i azotynami z wód gruntowych. Rozszerzanie diety po 6. miesiącu życia – pierwsze obawy Po pierwszych miesiącach życia w końcu zyskaliście pewną harmonię – i znów wszystko może wywrócić się do góry nogami, gdyż zaczyna się ważny etap – wprowadzanie do jadłospisu dziecka pokarmów uzupełniających. To nowe zmartwienia i obawy – czy się zakrztusi, czy polubi dany produkt, ile dziecko powinno zjadać pokarmów uzupełniających, co jeśli dziecko jeszcze nie siedzi itd. Ten etap jest bardzo trudny, ale jako rodzice powinniście pamiętać, że tylko niektóre niemowlaki akceptują od razu wszystkie smaki i nie protestują podczas rozszerzania diety. Większość dzieci ponadto nie siada od razu w 6 miesiącu, a np. w 8 – a jeśli do tego czasu nie będzie umiało stabilnie siedzieć, można i tak rozszerzać dietę, z tym że należy wypracować odpowiednią pozycję do karmienia – najlepiej z fizjoterapeutą i neurologopedą, aby zmniejszyć ryzyko zakrztuszenia. Zdolność do akceptowania nowych pokarmów i smaków zmienia się wraz z wiekiem. W pierwszych dwóch lata życia bardzo istotne jest, aby poznawane pokarmy były zdrowe, gdyż determinują one późniejsze preferencje, jeżeli chodzi o odżywianie. Na przykład preferencja smaku słodkiego pojawia się już u noworodka, a akceptacja smaku słonego u dziecka 4-miesięcznego, przy czym największe upodobanie do tego samu przejawia się między 6 a 24 miesiącem. Dodatkowo około 4 miesiąca pojawia się preferencja smaku umami – czyli smaku rosołowego oraz mięsnego. Z kolei smak gorzki i kwaśny zwykle powodują u niemowląt grymas niechęci. Mając tę wiedzę łatwiej zrozumieć, dlaczego smaku różnych warzyw czy kasz i produktów niesłodzonych, musimy uczyć dziecko stopniowo, wielokrotnie proponując dany pokarm. Jeśli więc dziecko początkowo odmawia jakiegoś pokarmu, który jest ważny (np. brokuła), proponuj mu co jakiś czas ponownie ten produkt, aż polubi jego smak. Początkowo podawaj go w niewielkiej porcji, stopniowo zwiększając. Może się zdarzyć, że dziecko odrzuci nowy lub wcześniej lubiany produkt – nie zrażaj się tym. Proponowanie tych samych produktów wiele razy – nawet 10-15 – sprawia, że dziecko stopniowo je akceptuje. Początkowo pożywienie, które nie jest słodkie, jest dla dziecka dziwne i dopiero po kilku próbach zaczyna je akceptować. Czy dziecko jest gotowe na rozszerzanie diety? Generalnie zalecenia są takie, aby w przypadku karmienia piersią oraz mlekiem modyfikowanym należy rozszerzać dietę dziecku między 17 a 26 tygodniem życia. Pokarmy uzupełniające nie mają stanowić podstawy diety, tylko jak sama nazwa wskazuje, uzupełniać karmieniem mlekiem. Między 6 a 8 miesiącem życia niemowlę powinno już otrzymywać 2-3 posiłki uzupełniające, a między 9 a 24 miesiącem – 3-4 posiłki uzupełniające oraz 1-2 przekąski (np. cząstka owocu czy warzywa). Wiele mówi się ostatnio jednak o tym, że rozszerzanie diety powinno mieć początek dopiero wtedy, gdy dziecko wykaże oznaki gotowości ku temu. Na czym one polegają? Zobaczcie na poniższej infografice portalu Oznaki gotowości do rozszerzania diety Wśród oznak gotowości znajdują się następujące objawy: dziecko interesuje się jedzeniem, chwyta jedzenie i celnie trafia nim do buzi, siedzi z podparciem trzymając stabilnie głowę, próbuje żuć pokarm, nie wypycha językiem łyżeczki. Jak często wprowadzać nowy składnik podczas rozszerzania diety? Kolejna obawa młodych rodziców dotyczy tego, jakie odstępy czasowe należy zachować pomiędzy poszczególnymi składnikami na początku przygody z rozszerzaniem diety, a także czy można podać je naraz. Niestety możliwe są – chociaż zdarza się to rzadko – reakcje nadwrażliwości i większość ekspertów zaleca, aby w danym dniu wprowadzać tylko jeden nowy składnik, dzięki czemu zyskamy pewność, że dziecko dobrze go toleruje. Gdy wprowadzimy 2 czy 3 składniki naraz, nie wiemy, który wywołał ewentualne problemy – np. brzuszkowe, typu biegunka czy zaparcia. Co wprowadzać najpierw: warzywa, owoce czy produkty mięsne? Zaakceptowanie smaku warzyw jest trudniejsze niż akceptacja smaku owoców, więc eksperci zalecają, aby to warzywa były pierwszymi pokarmami uzupełniającymi. Dopiero po ok. 2 tygodniach od podania pierwszego warzywka, stopniowo proponuj dziecku owoce, jednak warzywa nadal powinny gościć w jadłospisie. Istotne jest także podawanie mięsa – o tym jednak szerzej piszemy niżej, gdyż jest to dość szeroki temat. Jak dużo powinno zjeść niemowlę podczas rozszerzania diety? Proponowane porcje pokarmów przedstawia poniższa tabela ze schematem żywienia. Porcje te mają jednak charakter orientacyjny i stanowią pewną średnią – nie trzeba ich więc rygorystycznie przestrzegać. Jeżeli dziecko je więcej lub mniej, dostosuj posiłek do jego potrzeb. Wielkości posiłków przy rozszerzaniu diety Powyższa tabela pochodzi ze wspomnianej wcześniej publikacji „Jak żywić niemowlęta i nie zwariować?”. Jak widać, w momencie rozszerzania diety, a więc w okolicy 5-6 miesiąca życia, wielkość porcji wynosi średnio 150-160 ml przy około 5 karmieniach na dobę. W ramach tego zalicza się zarówno spożywane mleko, jak i posiłki uzupełniające. Gdy dziecko ma 7-8 miesięcy, porcje nieco się zwiększają – do ok. 170-180 ml – ale nadal niemowlę jest karmione piersią lub mlekiem modyfikowanym, podobnie jak w kolejnych miesiącach (9-12), gdzie wielkość porcji (wraz z mlekiem) wynosi 190-220 ml. Podane ilości są oczywiście uśrednione i orientacyjne. Niektóre dzieci jedzą – zgodnie z nowymi zaleceniami dotyczącymi karmienia na żądanie – po 60 czy 90 ml 10 razy na dobę, a inne po np. 120 ml 6-8 razy na dobę. I to jest też dobre i prawidłowe! Dostosuj zatem wielkość porcji i częstotliwość karmień do potrzeb swojego dziecka. Do kiedy dziecko może jeść w nocy? Początkowo całkowicie normalne i wskazane jest nocne karmienie dziecka. Nie określono jednoznacznie momentu, do którego karmienie nocne nie jest potrzebne, ale większość niemowląt wraz z wydłużaniem przerw między posiłkami i zwiększaniem jednorazowo spożywanych porcji, rzadziej budzi się na karmienie. Jeśli jednak dziecko w drugim półroczu nadal domaga się częstego jedzenia nocą, można dać mu zamiast posiłku do picia wodę. Wówczas w ciągu dnia zacznie zjadać więcej, aby zaspokoić dobowe zapotrzebowanie kaloryczne i odżywcze. BLW czy papki, czyli jaka powinna być konsystencja pokarmów? Podczas 1 roku życia dziecko nabywa wielu nowych umiejętności – w tym także gryzienia oraz żucia pokarmów stałych, przy czym umiejętność gryzienia kształtuje się nawet do ukończenia 24 miesiąca życia. Największe jednak możliwości nauczenia się tych kompetencji, dziecko posiada między 6 a 10 miesiącem, mimo że dopiero pojawiają się zęby mleczne (w wiele dzieci jeszcze ich nie ma) – nie jest to przeszkodą w nauce gryzienia. Pokarmy stałe, jeśli są miękkie, niemowlę rozgniata zarówno dziąsłami, jak i językiem o podniebienie. Konsystencja posiłków: papki czy BLW? Powyższa tabela pokazuje proponowaną kolejność oraz wiek wprowadzania pokarmów pod względem konsystencji – według zaleceń WHO. Początkowo – w wieku 6-8 miesięcy proponuje się gęstą kaszę, owsiankę, gładkie pure. Następnie - wieku 9-11 miesięcy – WHO proponuje podawanie rozdrobnionych pokarmów z rodzinnego stołu – papki i pure z grudkami lub drobno posiekane pokarmy. Następnie po 12 miesiącu, proponuje się podawanie większych i twardszych kawałków pokarmów do rączki z rodzinnego stołu. Przy czym takie pokarmy powinny być bez dodatku soli, cukru i ostrych przypraw. Mając na uwadze powyższe zalecenia, wydaje się, że metoda BLW (ang. Baby Led Weaning) polegająca na podawaniu dziecku od razu pokarmów stałych bez rozdrabniania czy miksowania, kłóci się z wytycznymi ekspertów. W tym szaleństwie jednak jest metoda. BLW opiera się bowiem na ominięciu etapu karmienia łyżeczką pokarmami typu papka. Dziecku, które już samo siedzi, podaje się kawałeczki stałych, z początku miękkich pokarmów: warzyw, owoców, makaronów. Pokarm ma taką formę, aby dziecko chwyciło go do rączki. Taki sposób ma pozwalać dziecku samodzielnie poznawać nowe pokarmy. Według autorów BLW dziecko nauczy się tym sposobem spożywania posiłków samodzielnie w ciągu kilku miesięcy. Pozytywne aspekty takiej metody dotyczą kształtowania u dziecka umiejętności samoregulacji, zarówno apetytu, jak i sytości. Niestety są też pewne zagrożenia związane z BLW, pokusa podawania dziecku posiłków z rodzinnego stołu – które niestety nie są zwykle dostosowane ani do potrzeb, ani możliwości układu pokarmowego niemowlaka. Po drugie, taki jadłospis może być źle zbilansowany i dostarczyć nieodpowiednią liczbę kalorii, a także spowodować niedobory żelaza. Kolejna sprawa to ryzyko zadławienia – w przypadku przyjmowania pokarmów, które nie są papkami, jest większe ryzyko, że finał będzie tragiczny w przypadku zakrztuszenia – zwłaszcza, jeśli dziecko jeszcze stabilnie nie siedzi. Czy podawać niemowlakowi herbatki i soczki? Herbata dawniej była podawana praktycznie wszystkim niemowlętom. Jednak obecnie wiemy, że podawanie tak małym dzieciom herbaty stwarza duże ryzyko dla ich zdrowia: zawartość garbników wiążących żelazo sprawia, że zostaje ono gorzej przyswajane, przez co istnieje większe ryzyko anemii. Jeśli chodzi natomiast o soki owocowe, to obecne zalecenia mówią o rozpoczęciu ich podawania dopiero o 13 miesiącu życia (ale powinien być to 100% sok owocowy, chociaż specjaliści uważają, że zawsze zdrowsze są całe owoce). W 1. roku życia zaleca się w celu zaspokojenia pragnienia podawane pokarmu matki, mleka modyfikowanego lub czystej wody. Sok owocowy lub warzywny nie jest ponadto niezbędny w żywieniu dzieci – nawet do 3 roku życia. Nadmierne spożycie soków w tym wieku sprzyja nieprawidłowym przyrostom masy ciała i rozwoju próchnicy zębów. Od kiedy i po co wprowadzać mięso i ryby? Mięso dobrej jakości powinno być wprowadzane do jadłospisu jak najwcześniej (oczywiście zgodnie z opisanymi wcześniej zalecenia), gdyż stanowi ono wartościowe źródło wielu niezbędnych składników: żelaza – budulca krwinek czerwonych oraz składnika ważnych enzymów, dzięki którym dziecko lepiej się rozwija, pełnowartościowego białka – dziecko go potrzebuje do dynamicznego rozwoju, karnityny – to związek niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania mitochondriów, cynku – wspomagającego odporność, kwasu arachidonowego – to istotny kwas tłuszczowy niezbędny do prawidłowego rozwoju mózgu, wzroku, serca, a także funkcjonowania układu odpornościowego, witaminy B12 – wspomaga ona produkcję erytrocytów i funkcje nerwów. Z powyższych powodów mięso jest konieczne dla dziecka już około 6 miesiąca życia – szczególnie ze względu na zawartość łatwo przyswajalnego żelaza. Niemowlętom można podawać mięso z indyka, kurczaka, gęsi, kaczki, mięso wołowe, jagnięce, mięso z królika. Wybieraj przy tym mięso dobrej jakości – z certyfikatami jakości. Zacznij od porcji ok. 10 g gotowego mięsa dziennie – dodając ją np. do przecieru z jarzyn. Porcję zwiększaj stopniowo do 20 g pod koniec 1. roku życia. Uwaga! Nie podawaj dziecku mięsa przetworzonego, np. wędlin, mielonek, kiełbas, kabanosów czy parówek – produkty te zawierają zwykle dużo tłuszczu, soli oraz szkodliwych azotanów czy azotynów. Poza mięsem warto podawać dziecku ryby, gdyż są źródłem wartościowego białka i zdrowych tłuszczów wielonienasyconych, w tym DHA, które pełnią niebagatelną rolę w rozwoju mózgu, wzroku, nerwów oraz układu immunologicznego. Podawaj dziecku najlepiej tłuste ryby morskie wolno żyjące, przy czym zwróć uwagę, czy dany gatunek nie jest narażony na substancje toksyczne, które dostają się do wód śródlądowych i morskich. Wśród polecanych gatunków znajdują się: dorsz, flądra, łosoś norweski hodowlany, morszczuk, makrela atlantycka, pstrąg hodowlany, ryba maślana, serdela, sardynka, sum, szprot, krab, krewetki, kalmary, ostrygi, langusta. Sporadycznie można podać halibuta, karpia, okonia czy śledzia. Unikaj natomiast łososia bałtyckiego wędzonego, makreli królewskiej, pangi, szczupaka, szprotki czy rekina, a także tuńczyka, węgorza amerykańskiego i tilapii. Nie powinno się też podawać ryb drapieżnych, gdyż te żywią się innymi gatunkami i mogą kumulować więcej metylowych pochodnych rtęci od innych gatunków. Rybę podawaj w małych porcjach i na początku nie częściej niż raz na tydzień. Co może uczulać dziecko? Część dla rodziców małych alergików Jeśli Twoje dziecko jest alergikiem (np. ma alergię na białka mleka krowiego), nieco ostrożniej wprowadzaj kolejne pokarmy. Do alergizujących produktów należą ryby, jaja, mleko krowie, pszenica, soja, orzechy, owoce morza. Wprowadzając te produkty bądźmy ostrożni, jednak według lekarzy nie powinno się ich unikać profilaktycznie i opóźniać moment wprowadzenia do diety. A co z glutenem w diecie niemowlaka? Gluten to mieszanina białek roślinnych, naturalnie występująca w różnych ziarnach zbóż, np. pszenicy, jęczmieniu czy życie. Jest zatem składnikiem wielu produktów: kasz, makaronów, pieczywa. Niektóre dzieci mogą nie tolerować glutenu, co objawia się alergią na gluten, która z wiekiem jednak przemija. Niekiedy występuje choroba trzewna – czyli celiakia – i to jest trwała nietolerancja glutenu, występująca już o wiele rzadziej. Obecne zalecenia są takie, żeby wprowadzać gluten do diety dziecka do 1. roku życia – tak jak inne pokarmy uzupełniające. Eksperci radzą unikać jednak wprowadzania dużej ilości w pierwszych miesiącach. Kiedy podać mleko krowie? Mleko krowie nie powinno być podawane dziecku przed ukończeniem 1. roku życia. Co więcej, po ukończeniu 12 miesiąca spożycie mleka krowiego przez dziecko nie powinno przekroczyć 500 ml na dobę. Mleko krowie nie jest dostosowane ani do potrzeb, ani możliwości niemowlaka, gdyż ma małe stężenie żelaza, utrudnia jego wchłanianie, może powodować stan zapalny jelit, a nawet niewidoczne krwawienie z przewodu pokarmowego. Zawiera ponadto za dużo białka i soli mineralnych, co obciąża nerki niemowlęcia. Podane zbyt wcześnie sprzyja alergii na mleko. W kwestii mleka wychodzi także temat serów – gdyż są one z niego otrzymywane. Można jednak sięgnąć po ser, gdyż jest on dobrym źródłem białka i wapnia. Sery zawierają ponadto fosfor, cynk, a także witaminy: A, B2 i B12. Można wybrać różne rodzaje serów z mleka krowiego, owczego i koziego, ale należy zachować umiar, gdyż nie są to produkty do końca dostosowane do układu pokarmowego niemowlaka. Wybierając ser pamiętaj, by sięgać po sery podpuszczkowe o łagodnym smaku i z małą zawartością soli. Można od czasu do czasu dać malcowi plasterek mozzarelli, fety czy ricotty lub serek wiejski (serek ziarnisty). Można też podać ser twarogowy pełnotłusty, serek homogenizowany naturalny. Nie poleca się natomiast podawania serów z niepasteryzowanego mleka – np. serów pleśniowych. Uwaga na miód, sól i cukier Kiedyś miodem smarowano np. dziecku smoczek, aby chciało go zassać. Według pradawnych przekonań miód leczy, chroni, wzmacnia. Niestety dzisiaj okazuje się, że bywa skażony bakteriami wywołującymi groźną chorobę – botulizm niemowląt. Z tego powodu przed ukończeniem 1. roku życia absolutnie nie powinno się podawać dziecku miodu. Kolejny zakazany produkt, to sól i cukier. Sól szkodzi zdrowiu w nadmiarze, co jest udowodnione naukowo – a nietrudno o przedawkowanie sodu (czyli soli), gdyż solone są niemal wszystkie produkty, takie jak sery czy mięsa. Nie trzeba zatem obawiać się niedoborów tego składnika, a raczej jego nadmiaru. U niemowląt spożywających dużo soli wzrasta ciśnienie tętnicze krwi, co zwiększa ryzyko nadciśnienia w przyszłości. Cukier również nie jest zdrowy dla człowieka, a zwłaszcza dla niemowląt. Przykładowy schemat rozszerzania diety – krok po kroku Wiemy już czego unikać, a czego nie należy się bać, a co jest niezbędne w rozszerzaniu diety, aby Maluch zdrowo się rozwijał. Poniżej przedstawiamy listę produktów, które należy wdrożyć podczas rozszerzania diety: jaja – 1-2 razy w tygodniu, ryby – 1 raz w tygodniu, mięso – nawet codziennie, warzywa – codziennie, owoce – codziennie, ale w mniejszej ilości niż warzywa (jako deser), woda – przy rozszerzaniu diety należy podawać dziecku wodę, nadal mleko jest podstawowym pokarmem dziecka, witaminy i inne pierwiastki – podawaj dziecku witaminę D (witamina ta jest niezbędna w rozwoju kości, w prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościowego i innych aspektach ważnych dla zdrowia), a jeśli w diecie jest za mało kwasów DHA, należy także podawać suplement z tymi kwasami; innych witamin nie trzeba podawać, chyba że dziecko ma niedobory i lekarz wskaże, co należy suplementować. Dodatkowo podajemy także przykładowy schemat żywienia – rozszerzania diety – jeśli chodzi o wprowadzanie kolejnych pokarmów. I tak kolejno w 5-6 miesiącu można podać np. marchew, brokuły, dynię i inne warzywa, pierwsze owoce (jabłko, banan, gruszkę), jajko, pure ziemniaczane, mięso, kaszki, kleiki, produkty zbożowe oraz wodę do picia – bez ograniczeń. W 7-8 miesiącu można włączyć kolejne gatunki mięsa i ryby, a warzywa i owoce nie muszą być już gotowane, tylko podane na surowo – ale rozgniecione. Jak rozszerzać dietę dziecku? Co radzą eksperci? Obejrzyj! Poniżej przedstawiamy także kilka filmików, w których eksperci tłumaczą, jak można rozszerzać dziecku dietę. Oglądajcie! Bibliografia „Jak żywić niemowlęta i nie zwariować?” - Nutricia i Medycyna Praktyczna, Kraków 2020. Szajewska H., Socha P. i in, Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne Pediatria, 2014; 11: 321–338. Jas-Baran M., Chorążyczewska T.: U malucha na talerzu. Zdrowa dieta dla niemowląt. Wydawnictwo Publicat, Poznań, 2011. Rapley G., Murkett T.: Bobas lubi wybór. Twoje dziecko pokocha dobre jedzenie. Wydawnictwo Mamania, Warszawa, 2010. Woś H., Staszewska-Kwak A.: Żywienie dzieci. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008. Woś H., Weker H., Jackowska T. i wsp.: Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń dotyczących spożycia wody i innych napojów przez niemowlęta, dzieci i młodzież. Standar. Med. Interna, 2010; t. 1: 7–15.
W początkowych etapach zatrucia pokarmowego dieta powinna opierać się głównie na nawadnianiu. Następnie możliwe jest wprowadzanie pokarmów opartych na gotowanej skrobi. Przede wszystkim ryżu, ziemniaków czy makaronu. Wskazane są także krakersy i herbatniki. W diecie przy zatruciu pokarmowym należy uwzględnić gotowane, chude

Rodzinna akademia zdrowia Zastanawiasz się, jak wprowadzać stałe pokarmy niemowlakowi? Podpowiadamy, jak możesz pomóc swojemu maluszkowi ukształtować dobre nawyki żywieniowe, proponując mu różnorodne smaki oraz konsystencje. Oto 10 pomocnych sposobów! 6min. czytania Wrz 14, 2021 Wraz ze wzrostem i rozwojem Twój maluszek będzie potrzebował coraz więcej produktów bogatych w różnorodne składniki odżywcze. Proponowanie mu nowych kombinacji smaków i konsystencji może być świetną zabawą oraz sprawiać ogromną radość. Nawet jeśli nie zawsze będzie łatwo, nie zniechęcaj się. Jeśli chcesz wiedzieć, kiedy wprowadzać pokarmy inne niż mleko mamy, warto zapoznać się z naszymi wskazówkami związanymi ze schematem rozszerzania diety u niemowlaka! Wprowadzanie posiłków dla niemowląt karmionych piersią – o czym warto pamiętać? Kiedy zaczynasz wprowadzać nowe posiłki do diety niemowlaka, warto bacznie obserwować ewentualne oznaki nietolerancji albo alergii pokarmowej u dziecka. Pomimo tego, że mleko mamy pozostanie głównym elementem jadłospisu szkraba aż do pierwszych urodzin, w drugim półroczu należy zacząć stopniowo rozszerzać jego menu. Jeśli maluszek już rozsmakował się w jednoskładnikowych posiłkach, możesz proponować mu pierwsze kilkuskładnikowe dania. Takie stopniowe zapoznawanie dziecka z coraz to nowymi smakami i konsystencjami może sprawić, że będzie ono chętniej próbowało nowych dań w przyszłości. Pierwsze warzywa i owoce dla niemowlaka Pierwsze warzywa i owoce dla niemowlaka Warzywa i owoce są idealne dla Twojego dziecka, ponieważ zawierają ważne składniki odżywcze, których nie może zabraknąć w diecie niemowlaka. To witamina A – ważna dla odporności dziecka, witamina C, która pomaga dzieciom przyswajać żelazo i wspiera funkcjonowanie ich układu odpornościowego, potas, błonnik pokarmowy. Z myślą o Tobie przygotowaliśmy 10 wskazówek, które mogą pomóc Ci zapoznać maluszka z nowymi konsystencjami oraz smakami warzyw, owoców oraz innych stałych pokarmów. Oto one! 1. Jak często karmić niemowlę? Bobasy mają małe brzuszki w porównaniu do dorosłych, więc należy przygotowywać dla nich małe porcje. Warto pamiętać o tym, aby dziecko jadło trzy główne posiłki i dwie pożywne przekąski dziennie. 2. Pokarmy wprowadzaj stopniowo Warto podawać swojemu dziecku jeden nowy produkt raz przez trzy dni, by móc zaobserwować oznaki ewentualnej nietolerancji lub wrażliwości na pokarm. Jeśli podejrzewasz reakcję alergiczną, wstrzymaj się na pewien czas z podaniem szkrabowi uczulającego składnika, a objawy (np. wysypkę, dolegliwości brzuszkowe czy pokrzywkę) najlepiej skonsultuj z lekarzem pierwszego kontaktu. 3. Rozszerzanie diety niemowlaka, czyli łączenie nowego ze starym Podczas wprowadzania kolejnych nowych produktów warto łączyć je ze znanym maluszkowi faworytem. Gdy dziecko polubi już np. smak marchewki, w kolejnym kroku można ją połączyć z odrobiną ziemniaczka. 4. Pierwsze warzywa i owoce – co wybierać? Warto pamiętać o uzupełnianiu zapotrzebowania dziecka na żelazo, aby maluszek mógł rozwijać swoje zdolności poznawcze. Dobrym źródłem tego składnika mogą być nie tylko kaszki wzbogacone w żelazo czy dania z mięskiem, ale także kolorowe warzywa i owoce - spróbuj zaproponować mu takie produkty, jak ciecierzyca, soczewica, szpinak, buraki czy porzeczki. 5. Różnorodne warzywa i owoce w diecie dziecka Warzywa i owoce zawierają mnóstwo składników odżywczych, dlatego w miseczce i na talerzu maluszka powinny znaleźć się wszystkie odcienie tęczy: od fioletu poprzez zielone, żółte, pomarańczowe i czerwone barwy. Różnokolorowe warzywa i owoce dostarczą Twojemu maluszkowi wiele witamin i składników mineralnych, których potrzebuje by zdrowo rosnąć oraz błonnik pokarmowy. 6. Produkty mleczne w diecie dziecka Twój maluszek już po 6. miesiącu życia może spróbować jogurtu. To dobre źródło wapnia – składnika, który pomaga maluszkowi budować mocne kości. Najlepiej wybierać deserki mleczne z niską zawartością cukrów stworzone dla najmłodszych lub naturalne, niesłodzone jogurty. 7. Unikanie produktów z dodatkiem cukru Nie ma potrzeby, aby do potraw i napojów dla maluszka dodawać cukier. Soki z owoców zawierają sporą ilość naturalnie występujących cukrów, więc ich ilość w diecie najmłodszych również należy kontrolować – najlepiej ograniczyć ją do maksymalnie 120 ml dziennie i wybierać wyłącznie te przeznaczone dla najmłodszych. Owoce można zaserwować przetarte bądź zgniecione na papkę. Napoje czy nektary na bazie owoców mogą zawierają dodatkowe substancje słodzące, dlatego przed podaniem ich maluszkowi, warto sprawdzać zawsze etykietę produktu. 8. Woda w diecie niemowlaka Przez pierwszy rok Twoje mleko jest głównym źródłem składników pokarmowych i płynów dla dziecka, jednak moment rozpoczęcia rozszerzania diety to dobry czas, by zacząć uczyć bobasa pić wodę. Spróbuj podawać ją w kubku między posiłkami – dobrze, by maluszek stale miał do niej dostęp. Wprowadzenie do menu wody przegotowanej lub źródlanej sprawi, że dziecko będzie ją lubić i wybierać jako swój główny napój w przyszłości. 9. Spraw by posiłek był przyjemny Kiedy zaczynasz rozszerzać dietę dziecka, wato usiąść razem z nim przy stole, a w trakcie karmienia mówić do niemowlaka i patrzeć mu w oczy. Dobrze jest używać prostych słów i przyjaznego głosu oraz pozwolić szkrabowi jeść w jego własnym tempie. Poczucie, że jedzenie to ważny i przyjemny element życia i zdrowe nawyki wyniesione z dzieciństwa pozostaną z nim na całe życie. 10. Nie poddawaj się zbyt łatwo Badania wykazały, że dzieci mogą potrzebować spróbować nowego pokarmu nawet kilkanaście razy zanim go zaakceptują. Dodatkowo dzieci, które dopiero po kilku próbach zaakceptowały nowe warzywa, nadal akceptują je nie tylko po kilku miesiącach, ale nawet latach! Twoje dziecko może robić kwaśne miny (albo być zaskoczone), kiedy próbuje nowego jedzenia. Najczęściej wynika to z tego, że maluszek wcześniej nie próbował takiego smaku, ale to wcale nie znaczy, że go nie lubi. Nawet jeśli coś wypluje, postaraj się nie zniechęcać i nie zakładać, że dziecko już nigdy nie będzie jeść tego produktu. Warto być cierpliwym i spróbować ponownie podać mu go następnego dnia. Pokarmy, których Twój maluszek wydaje się nie lubić na początku, mogą za jakiś czas zostać zdecydowanymi faworytami, ale może zająć to nawet kilka tygodni. Rozszerzanie diety – różne konsystencje Kiedy już bobas przywyknie do jedzenia gładkich przecierów, z czasem będzie gotowy na gęstsze pokarmy zawierające miękkie grudki. Niemowlęta pomiędzy 6. a 12. miesiącem życia rozwijają umiejętności pozwalające radzić sobie z różnymi teksturami produktów. W tym czasie język uczy się przemieszczać pokarmy stałe wewnątrz jamy ustnej, co umożliwia ich połykanie. Kontakt z bardziej zaawansowanymi teksturami zawierającymi grudki pozwala niemowlętom ćwiczyć poruszanie językiem na boki. Te umiejętności raczej nie rozwijają się samodzielnie w określonym wieku, a jest właśnie wynikiem doświadczania zróżnicowanych konsystencji. Oto kilka pomysłów na wprowadzanie nowych konsystencji do diety maluszka: wybierając deserki i posiłki stworzone specjalnie z myślą o najmłodszych kieruj się ikonką wieku obecną na etykiecie – konsystencja takich produktów została dobrana przez specjalistów ds. żywienia tak, by odpowiadała na potrzeby i możliwości dziecka na danym etapie rozwoju na początek doświadczeń z nowymi konsystencjami możesz spróbować podać maluszkowi rozgniecionego widelcem banana lub awokado lub zaserwować mocno ściętą jajecznicę, kuskus, ryż albo małe kawałeczki makaronu mogą sprawdzić się jako dodatek do sosów, ugotowane miękkie produkty, takie jak marchew czy batat, dobrze jest przygotować z pomocą ręcznego blendera, tłuczka lub widelca, aż osiągniesz konsystencję miazgi z dużymi kawałkami, płatki owsiane możesz dodać do deserków mlecznych lub musów owocowych, które powstały specjalnie dla niemowląt dobrze lub posiekanych miękkich owoców.

W tym czasie nie zaleca się podawać żadnych pokarmów stałych, ani mleka modyfikowanego. Wcześniejsze zalecenia Departamentu Zdrowia (obowiązujące do 2003 roku) mówiły o wprowadzaniu dla wszystkich dzieci (karmionych piersią i mlekiem modyfikowanym) pokarmów stałych między czwartym a szóstym miesiącem życia. Jedno wskazanie

Nowe produkty można wprowadzać do diety dziecka między 17 a 26 tygodniem życia, jednak niektóre organizacje (WHO oraz AAP) rekomendują rozszerzanie diety niemowlęcia dopiero około 6 miesiąca życia. Pokarm matki przez pierwsze półrocze życia niemowlęcia zawiera odpowiednią ilość niezbędnych składników odżywczych koniecznych do prawidłowego rozwoju dziecka i może być dla niego jedynym pokarmem w tym okresie. Czas wprowadzenia pokarmów uzupełniających związany jest z umiejętnościami dziecka, takimi jak: wypychanie jedzenia z ust za pomocą języka – jest to reakcja przejściowa, rozdrabnianie pokarmów językiem czy otwieranie ust na widok zbliżającej się łyżeczki. Odruchy te, dzieci najczęściej nabywają w 5 lub 6 miesiącu życia. Podczas rozpoczęcia wprowadzania nowych pokarmów, istotna jest również przede wszystkim zdolność dziecka do stabilnego siedzenia z podparciem. Sugerowana dolna granica wieku dziecka do wprowadzania produktów uzupełniających związana jest z tym, że po 4 miesiącu życia u większości niemowląt dojrzewa układ pokarmowy i immunologiczny. Nerki oraz przewód pokarmowy są zdolne do przyswajania pokarmów innych niż mleko, a dziecko w tym okresie zaczyna ćwiczyć umiejętności motoryczne, poznaje świat. Zbyt wczesne wprowadzenie nowych pokarmów może powodować występowanie biegunek oraz prowadzić w późniejszym czasie do otyłości. Natomiast zbyt późne wprowadzenie nowych produktów może się wiązać z niewystarczającym pokryciem zapotrzebowania na energię i składniki odżywcze, powodować zaburzenia wzrastania niemowlęcia, opóźniać prawidłowy rozwój motoryki jamy ustnej czy utrudniać naukę poznawania nowych smaków, dlatego należy włączyć produkty uzupełniające nie później niż w 26 tygodniu życia dziecka. Pokarmy uzupełniające należy włączać do diety niemowlęcia stopniowo, jednocześnie obserwować reakcję dziecka, proponując małe ilości nowego produktu, najczęściej od 2 do 4 łyżeczek. Nie należy zmuszać dziecka do zjedzenia konkretnej porcji posiłku, ponieważ to dziecko decyduje czy w ogóle zje posiłek i jak dużą porcje go zje. Rodzic za to decyduje co zje dziecko i o jakiej porze. Aby sprawdzić czy dieta w pełni pokrywa zapotrzebowanie energetyczne dziecka, należy kontrolować przyrost jego masy ciała, a także długość ciała na siatkach centylowych. Na początku wprowadzania nowych pokarmów może nastąpić zwolnienie tempa przyrostu masy ciała dziecka oraz spadek o 2 kanały centylowe. Cały czas w tym okresie, mleko matki nadal stanowi podstawę żywienia niemowlęcia. Z czasem posiłki bezmleczne mogą zastępować mleko. Pod koniec 1 roku życia, dziecko powinno otrzymywać tylko 2-3 posiłki mleczne. Między 6 a 8 miesiącem życia niemowlęcia zaleca się 2-3 posiłki uzupełniające, w kolejnych miesiącach ich liczba powinna wzrosnąć do 4 posiłków, a z czasem również można dodać 1 lub 2 przekąski. Kolejność wprowadzania konkretnych produktów do diety dziecka nie jest jednoznacznie określona. Zazwyczaj pierwszymi pokarmami są kaszki zbożowe, warzywa i owoce, np: marchew, jabłka, banany. Produkty zawierające gluten można umieszczać w jadłospisie dziecka w dowolnym czasie, od ukończenia 4 miesiąca życia do 12 miesiąca życia. Nie ma jednak podanej odpowiedniej ilości glutenu w diecie niemowlęcia, stanowiska naukowe proponują, aby nie podawać dużych ilości glutenu, przynajmniej na początku wprowadzania go do diety niemowlęcia. Warzywa i owoce w pierwszym etapie podaje się w postaci zmiksowanej lub przecieru, następnie w postaci miękkich kawałków, najczęściej podawanych już do rączki dziecka. Zalecane jest zjadanie 2-3 porcji świeżych owoców lub warzyw. Ze względu na to, że większość warzyw jest mniej słodka niż owoce, proponuje się, aby najpierw do diety dziecka włączyć warzywa, a następnie owoce. Dziecko, które bardzo przyzwyczai się do słodkiego smaku, nie będzie chciało jeść mniej słodkich warzyw. Mięso do diety niemowlęcia można włączyć po 17-tym tygodniu życia. Jest ono dobrym źródłem pełnowartościowego białka oraz łatwo przyswajalnego żelaza, cynku, witaminy B12 oraz kwasu arachidonowego. Mięso drobiowe na przykład: z kurczaka, kaczki uważane jest za zdrowsze niż mięso wieprzowe lub wołowe, dlatego na początku do diety dziecka, zaleca się wprowadzenie tylko tego rodzaju mięsa, w postaci gotowanej w ilości około 10 gramów. Porcję tą, stopniowo można zwiększać do około 20 gramów pod koniec 12-tego miesiąca życia. Istotne jest, aby mięso było dobrej jakości, ze znanego pochodzenia, przebadane przez weterynarza. Nie powinno podawać się niemowlętom przetworzonego mięsa: surowych wędlin, kiełbas, parówek oraz gotowanego mięsa mielonego, a także podrobów. Ryby ze względu na swój wartościowy skład, szczególnie niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe są zalecane w diecie niemowlęcia. Uważa się, że podawanie niemowlętom ryb przyczynia się do rozwoju tolerancji immunologicznej oraz zmniejsza ryzyko wystąpienia alergii. W początkowym okresie powinno podawać się je raz w tygodniu w małych ilościach, gotowane w sposób tradycyjny lub na parze albo w postaci pieczonej lub duszonej. Szczególnie preferowane są tłuste ryby morskie, bogate w kwasy omega-3, między innymi: łosoś, śledź, halibut. Nie powinno podawać się niemowlętom ryb drapieżnych, na przykład: tuńczyka, makreli królewskiej, miecznika, ponieważ te duże gatunki żywią się innymi rybami i w swoim organizmie mogą one kumulować szkodliwe związki, na przykład metylortęć, która jest niebezpieczna szczególnie dla małych dzieci i może prowadzić do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Nie zaleca się również podawać ryb surowych lub wędzonych na zimno ze względu na ryzyko zakażenia bakterią Listeria monocytogenes oraz ryb marynowanych w occie, ze względu na duże stężenie w nich soli. Ponadto ryby wędzone mogą być źródłem węglowodorów aromatycznych i amin heterocyklicznych, które powstają w czasie wędzenia. Żółtko jak i białko jaja można wprowadzać do diety niemowląt w tym samym czasie co inne produkty uzupełniające, dotyczy to zdrowych niemowląt, a także dzieci pochodzących z rodzin obciążonych dużym ryzykiem alergii. Nie zaleca się jedynie podawania jaj w postaci surowej ze względu na ryzyko zakażenia bakteriami z rodzaju Salmonella. Mleko krowie można dodawać do pokarmów uzupełniających w niewielkich ilościach, jednak nie powinno się go podawać jako głównego napoju dzieciom przed ukończeniem 1 roku życia. Również nie zaleca się podawać przed tym okresem, mleka koziego lub owczego. Poza tym, mleko kozie i owcze zwiększa ryzyko wystąpienia niedokrwistości z niedoboru kwasu foliowego lub witaminy B12, dlatego nie są one polecane w późniejszej diecie dzieci. Jogurty do diety niemowląt należy wprowadzać stopniowo, między 6 a 9 miesiącem życia dziecka, w niewielkich ilościach, nie częściej niż 2 razy w tygodniu. Powinno się wybierać jogurty bez cukru i konserwantów. Sery są dobrym źródłem wapnia (z wyjątkiem twarogu, podczas produkcji którego, większość wapnia przedostaje się do serwatki) a także białka, fosforu, cynku, witaminy A, B2, B12. Dla małych dzieci preferowane są sery podpuszczkowe o delikatnym, łagodnym smaku i małej zawartości soli, a także sery twarogowe. Nie powinno podawać się niemowlętom serów z niepasteryzowanego mleka, np. pleśniowych typu Brie, Gorgonzola, Camembert ze względu na ryzyko wystąpienia zakażenia bakteryjnego, na przykład Listeria monocytogenes. W diecie niemowląt zalecane są wartościowe tłuszcze i do ukończenia 2 roku życia dziecka, nie powinno się ich ograniczać. Tłuszcze traktowane są jako dodatek do posiłków uzupełniających, na przykład do zup. Nie ma restrykcji co do rodzaju podawanego tłuszczu, można podawać dziecku: masło, oleje roślinne, np. olej rzepakowy lub oliwę z oliwek, a także miękkie margaryny z niewielką zawartością tłuszczów trans. Do popularnych produktów niezalecanych w diecie niemowlęcia są przede wszystkim cukier i sól. Cukier przyczynia się do większego ryzyka wystąpienia próchnicy u dzieci, a także może kształtować nieprawidłowe nawyki żywieniowe w późniejszym wieku dziecka. Nie powinno się dodawać cukru oraz syropów na bazie cukru do pokarmów i napoi (np. wody, herbaty) podawanych dzieciom. Natomiast sól, spożywana we wczesnym okresie życia dziecka może zwiększać ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego w wieku późniejszym, dlatego zaleca się nie dodawanie soli do posiłków niemowląt oraz unikanie słonych produktów. Dzieci do 12 miesiąca życia nie powinny spożywać miodu, gdyż może on zawierać przetrwalniki Clostridium botulinum, które powodują botulizm dziecięcy. Starsze dzieci nie są na to narażone, dlatego w ich przypadku jedzenie miodu nie jest niebezpieczne. Wprowadzenie płynów do diety niemowląt nie jest konieczne w pierwszym semestrze życia, gdy dziecko jest karmione mlekiem matki. W drugim półroczu życia niemowlęcia zapotrzebowanie na płyny wynosi 800ml na dobę. Jeśli jest karmione mlekiem modyfikowanym lub ukończyło 6 miesiąc życia, można podawać dziecku czystą wodę do picia. Odpowiednia dla niemowląt jest naturalna woda mineralna niskozmineralizowana, ubogosodowa, ubogosiarczanowa oraz woda źródlana. Według AAP (American Academy of Pedriatrics) nie powinno podawać się soków dzieciom przed ukończeniem 1 roku życia. Należy zachęcać dzieci do jedzenia świeżych owoców i warzyw. Instytut Matki i Dziecka pozwala na wprowadzenie soków – wyłącznie przecierowych, 100%, bez dodatku cukru, pasteryzowanych, u dzieci karmionych piersią, po 7 miesiącu życia, natomiast u niemowląt karmionych mlekiem modyfikowanym, po ukończeniu 4 miesiąca życia. Ilość soku wypijana przez dziecko nie powinna wynosić więcej niż 150ml na dzień. Wczesne wprowadzanie pokarmów uzupełniających do diety niemowlęcia, ich różnorodność, podawanie dzieciom produktów o różnej teksturze, nie tylko puree oraz karmienie piersią mają wpływ na większą akceptację nowych smaków u dzieci. Przeprowadzono badanie, w którym wykazano, że dłuższy czas karmienia piersią wpływał na większą różnorodność diety, a także większą akceptację, w tym przypadku, spożywania posiekanej marchwi niż puree z marchwi. W innym badaniu wykazano, że dzieci, które zaczęły jeść posiłki stałe w postaci grudkowej dopiero po ukończeniu 9 miesiąca życia, w wieku 7 lat zjadały mniej produktów z różnych grup żywności, szczególnie warzyw i owoców, niż dzieci, które produkty stałe nierozdrobnione, spożywały już po 6 miesiącu życia. Piśmiennictwo Szajewska H., Horvath A.: Wprowadzanie pokarmów uzupełniających. Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży. Med Prakt 2017, 46-50 Fewtrell M., Bronsky J., Campoy C.: Complementary Feeding: A position Paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2017, 64, 119-132 Widler-Witoń E., Mikołajczak K., Waberska M. i wsp.: Żywienie niemowląt a aktualne rekomendacje. Now Lek 2010, 79, 356-361 Benjamin N., Briley M.: Position of the American Dietetic Association: benchmarks for nutrition in child care. J Am Diet Assoc,2011, 111, 607–615 Weker H., Strucińska M., Barańska M. i wsp.: Modelowa racja pokarmowa dziecka w wieku poniemowlęcym – uzasadnienie wdrożenia. Stand Med Pediatr 2013, 10, 662–675 Szajewska H., Shamir R., Mearin L. et al.: Gluten introduction and the risk of coeliac disease: A position paper by the European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2016, 62, 507-513 Szajewska H., Horvath A., Mrukowicz J. i wsp.: Wprowadzanie pokarmów uzupełniających. Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży. Med Prakt 2017, 46-50 Weker H., Barańska M., Rowicka G. i wsp.: Żywienie niemowląt i małych dzieci, zasady postępowania w żywieniu zbiorowym. IMiD 2014 Benjamin S., Rifas-Shiman S., Taveras E. et al.: Early child care and adiposity at ages 1 and 3 years. Pediatrics 2009, 124, 555–562 Harris G., Coulthhard H.: Early Eating Behaviours and Food Acceptance Revisited: Breastfeeding and Introduction of Complementary Foods as Predictive of Food Acceptance. Current Obesity Reports 2016, 5, 113-120 Coulthard H., Harris G., Emmet P.: Delayed introduction of lumpy foods to children during the complementary feeding period affects child’s food acceptance and feeding at 7 years of age. Matern Child Nutr 2009, 5, 75-85

Zgodnie z aktualnymi zaleceniami żywieniowymi okres poszerzania diety niemowląt trwa od 7 do 18–24 m.ż. Zarówno zbyt wczesne, jak i zbyt późne wprowadzanie do diety pokarmów uzupełniających nie jest korzystne [25, 26]. Dobór, kolejność i czas wprowadzania nowych pokarmów, proponowane w modelach żywieniowych w różnych krajach
Schemat żywienia niemowląt został opracowany po to, by wskazać rodzicom, jak prawidłowo żywić swoje dziecko do 1. roku życia. Przychodzi taki moment, gdy rodzice zastanawiają się, jak rozszerzać dietę niemowlęcia i jakie pokarmy wprowadzać do jego diety. Z myślą o zdrowym rozwoju dziecka powstał schemat żywienia niemowląt, który jest na bieżąco aktualizowany, zgodnie z najnowszymi rekomendacjami znajdziesz w tym artykule: jest schemat żywienia niemowląt?1000 pierwszych dni życia Twojego dziecka to czas jego intensywnego wzrostu i rozwoju. W tym okresie dojrzewa układ pokarmowy dziecka. Wówczas ma miejsce także proces tzw. programowania żywieniowego, a wykształcone w tym czasie nawyki żywieniowe u niemowlęcia mogą mieć wpływ na sposób jego odżywiania w przyszłości. Dlatego to, jak rozszerzasz dietę niemowlęcia ma realny wpływ na jego obecne i przyszłe zdrowie. W drugim półroczu życia dziecka powinnaś zacząć rozszerzanie jego diety. Kiedy i jakie pokarmy wprowadzać do jadłospisu maluszka? Na to pytanie odpowiadają eksperci, którzy stworzyli schemat żywienia jest schemat żywienia niemowląt?Schemat żywienia niemowląt to przydatne narzędzie dla każdego rodzica – jest przewodnikiem po prawidłowym żywieniu dziecka. Przedstawia on średnią liczbę posiłków oraz wielkość ich porcji, które dziecko powinno otrzymywać w ciągu doby w określonych miesiącach aktualizacja schematu żywienia niemowląt miała miejsce w 2021 r. Odnosi się on zarówno do niemowląt karmionych piersią, jak i również mlekiem zasady w żywieniu niemowlątO czym należy pamiętać, karmiąc dziecko w pierwszym roku życia? Kilka wskazówekCelem, do którego należy dążyć, jest wyłączne karmienie piersią przez pierwszych 6 miesięcy życia. Częściowe lub krótsze karmienie piersią również jest korzystne. Karmienie piersią powinno być kontynuowane tak długo, jak będzie to pożądane przez matkę i dziecko. Niemowlętom, które nie są karmione naturalnie, należy podawać mleko modyfikowane dopasowane do potrzeb i wieku niemowlęcia. WprowadzanieWprowadzanie produktów uzupełniają­cych należy rozpocząć, kiedy niemowlę wykazuje umiejętności rozwojowe potrzebne do ich spoży­wania, zwykle nie wcześniej niż od 17. tygodnia życia (początek 5. i nie później niż w 26. (początek 7. rozszerzaniu diety niemowlęcia warto pamiętać, by poszczególne produkty podawać stopniowo. Niemniej jednak ważną zasadą jest ta, mówiąca, że dziecko przed poznaniem smaku owoców, powinno poznać smak warzyw. Dlatego eksperci rekomendują, aby w pierwszej kolejności podawać warzywa (zwłaszcza zielone), a dopiero po ok. 2 tygodniach wprowadzić owoce, kontynuując podawanie warzyw. Konsystencja posiłku powinna być dopasowana do wieku i etapu rozwoju niemowlęcia – na początku powinny mieć one formę gładkiego purée, na kolejnych etapach pokarmy powinny mieć coraz mniej rozdrobnioną z zaleceniami z 2021 roku, pokarmy stałe (purée, pokarmy rozdrobnione i papki) należy wprowadzać stopniowo już w W 8. miesiącu życia dziecka można podawać do rączki produkty do samodzielnego gryzienia. Dzięki temu tuż przed ukończeniem pierwszego roku życia maluch będzie mógł jeść produkty o dowolnej po­karmy uzupełniające podaje się dziecku łyżeczką. – pozwoli to na rozwijanie u dziecka umiejętności połykania, gryzienia i pracy języka. Łyżeczka powinna być płaska i twarda – sprzyja to prawidłowej reakcji ruchowej potencjalnie alergizujące, takie jak ryby czy jaja, nie powinny być eliminowane czy podawane z należy wprowadzać do diety niemowlęcia, najwcześniej od ukończeniu 4. miesiąca życia dziecka do ukończenia 12. miesiąca życia dziecka, zaczynając od niewielkich ilościW pierwszym roku życia należy ograniczać spożycie wolnych cukrów; nie należy dodawać cukrów do pokarmów uzupełniającychAby zaspokoić pragnienie niemowlęcia, powinno się podawać mu wodę. Najlepsza jest woda źródlana lub naturalna woda mineralna – niskozmineralizowana, niskosodowa, niskosiarczanowa. Należy pamiętać, że nie każda woda butelkowana jest odpowiednia dla niemowląt, dlatego tak ważne jest czytanie etykiet (woda niskozmineralizowana – ogólna zawartość soli mineralnych <500 mg/l). Do 1. roku życia nie należy podawać dzieciom soku owocowego. Bardzo ważną zasadą jest niedosalanie pokarmów celu zmniejszenia ryzyka alergii na jajo, w ramach wprowadzania pokarmów uzupełniających należy podawać dobrze ugotowane (przez 10–15 min) jajo kurze (ale nie pasteryzowane ani surowe). W praktyce zaleca się wprowadzać jedno małe jajo 2 razy w powinno być wprowadzane do diety niemowlęcia w należy podawać w małych porcjach, nie częściej niż 1–2 razy w tygodniu, obserwując reakcję organizmu się dokładnie z poniższym schematem, który będzie praktyczną wskazówką żywieniową w pierwszym roku życia Twojego żywienia niemowląt¹Celem, do którego należy dążyć jest wyłącznie karmienie piersią przez pierwszych 6 miesięcy życia²Mleko podawane jest z piersi, butelki ze smokiem lub otwartego kubka. Pozostałe pokarmy podajemy ilości można stosować do przygotowania pokarmów uzupełniających, ale mleko krowie nie powinno być stosowane jako główny produkt mleczny przed 12. NAPOJE: do picia podajemy wodę bez ograniczeń. Soki (100% przecierowe, bez dodatku cukru, pasteryzowane) w ilości maksymalnie do 150 ml na dobę (porcja liczona razem z ilością spożytych owoców). Suplementacja witaminy D i K zgodnie z rekomendacjamiŻywienie dziecka zgodnie z zasadami zawartymi w schemacie żywienia niemowląt pozwoli na kształtowanie u niemowlęcia prawidłowych nawyków żywieniowych, co zaowocuje jego korzystnymi wyborami w przyszłości. Ponieważ nawyki żywieniowe kształtują się u dziecka przede wszystkim w pierwszych trzech latach życia, warto kontynuować podawanie mu odpowiedniej żywności również po 1. roku życia, kiedy Twój maluch będzie już juniorem. Dowiedz się więcej – przeczytaj bezpłatny Poradnik żywienia niemowląt. Krok po kroku od narodzin do pierwszych urodzin, opracowany przez ekspertów w ramach programu edukacyjnego „1000 pierwszych dni dla zdrowia” pod redakcją „Medycyny Praktycznej”.Oceń ten artykuł:
Sztuczne dzieci mogą reagować pienistymi płynnymi ekskrementami na nową mieszankę lub na wczesne wprowadzanie pokarmów uzupełniających. Również przyczyną stolca piankowego są leki przyjmowane przez matkę lub okruchy. Ten typ kału występuje z niedoborem laktazy.
Jako mama trzeciego dziecka nie wyobrażam sobie zdrowego odżywiania niemowlęcia bez pełnej listy produktów, z których każdego dnia mogę dla mojego maluszka wyczarować coś smacznego i wyjątkowego. Dodatkowo nie chcę się zastanawiać, czy jabłko mogę podać w 4-tym miesiącu, czy dopiero w 6-tym, czy ma być ugotowane czy też surowe. Dlatego na bazie schematu żywienia niemowląt i innej dostępnej literatury przygotowałam szczegółową listę produktów żywieniowych, które mogę podawać mojemu dziecku w poszczególnych miesiącach jego rozwoju. Taka lista w pierwszych miesiącach życia naszego niemowlęcia to przydatna rzecz. Nie dość, że pokazuje kiedy co wprowadzać, to jeszcze pomaga urozmaicić dietę o produkty, których sami nawet nie próbowaliśmy. Takie szparagi na przykład próbowałam może raz i zapomniałam o nich. Poniżej schemat żywienia niemowląt z roku 2015, wg „Zaleceń Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci”, który może służyć jako drogowskaz dotyczący wprowadzania do diety poszczególnych produktów żywieniowych. Źródło: standardy medyczne. Jednak taki schemat żywienia niemowląt był dla mnie niewystarczający. Chciałam wiedzieć, co konkretnie mogę podać do jedzenia, kaszki, owoce, warzywa, aby nie zastanawiać się każdego dnia co mogę ugotować. Poniżej wypisałam bogatą listę pokarmów (bez odzwierzęcych), które można wprowadzać dziecku karmionemu piersią w podziale na miesiące. Dzieci karmione mlekiem modyfikowanym zaczynają miesiąc wcześniej. Chodzi tu o ugotowane pokarmy, chyba że dodałam wyraz: surowe. 5 miesiąc: ziemniak, marchewka, pasternak, brokuł, kalafior, groszek zielony, kukurydza, ryż brązowy, biały, siemię lniane, dynia, kleik i mąka ryżowa, kaszka z płatków ryżowych, tapioka, kleik i mąka kukurydziana, kasza manna (pół łyżeczki co kilka dni), jabłko, gruszka, makaron ryżowy, olej lniany; 6 miesiąc: pietruszka korzeń, kapusta biała, czerwona, włoska, szpinak, amarantus, soczewica czerwona, seler, fasola szparagowa zielona, brukselka, szparagi, awokado, cukinia, kabaczek, patison, serca karczochów, płatki z brązowego ryżu, mąka amarantusowa, kasza, makaron i mąka jaglana, kasza z płatków jaglanych, kasza quinoa, kasza z płatków quinoa, kasza kukurydziana, banan, malina, jeżyna, morela, porzeczka, dzika róża, śliwka, suszona śliwka, cynamon: surowe: jabłko, jagoda; 7 miesiąc: koper, fenkuł, kalarepa, soczewica zielona, burak czerwony, pomidor, por, cebula, czosnek, batat, żurawina, surowe: banan, gruszka, morela, wiśnia, malina, arbuz; ryba dzikożyjąca lub słodkowodna; 8 miesiąc: jarmuż, sezam, sok z kapusty kiszonej, mąka sojowa, suszony daktyl, rodzynka, kasza gryczana niepalona, kasza jęczmienna (tu jest gluten), borówka, surowe: śliwka węgierka, brzoskwinia, winogrono, czereśnia, renkloda, mirabelka, melon, kiwi, mango, przyprawy: majeranek, kminek, koperek, tymianek, cząber, estragon, bazylia, rozmaryn, oregano; 9 miesiąc: szczaw, szpinak, groch suszony, makaron gryczany, mąka gryczana, kasza gryczana palona, słonecznik, pestki dyni (zawsze podprażone), orzech nerkowca, włoski, migdał (zmielone), surowe: borówka, jeżyna, agrest, porzeczka biała, czarna, czerwona, aronia; 10 miesiąc: pietruszka natka, soja, ciecierzyca, fasola biała, czerwona, kapusta kiszona, ogórek kiszony, bób, rzodkiew, bakłażan, papryka, glutenowe: kasza kus kus, pęczak, płatki owsiane i kasza manna (od 5 miesiąca wprowadzamy je po łyżeczce do posiłku co kilka dni), pieczywo pełnoziarniste, surowe: ogórek, żurawina, papaja, ananas, marakuja, truskawka, poziomka, kiełki lucerny, rzodkiewki, słonecznika, soi; 11 miesiąc: rzepa, makarony pełnoziarniste, surowe: figa; dobra sól (w bardzo małych ilościach) 12 miesiąc: kakao, karob, surowe: sałata, rzodkiewka, pomarańcza, cytryna, mandarynka, limonka, grejpfrut; 24 miesiąc: orzech ziemny, fistaszek (tak późno ze względu na silne alergeny). W przypadku suszonych owoców, to wszystkie gotuję do czasu aż dziecko będzie bardzo dobrze gryzło. Generalnie surowe owoce czy warzywa podajemy od 7. miesiąca. Podając dziecku owoc po raz pierwszy, dobrze jest go najpierw ugotować, co pozwoli na zmniejszenie ryzyka uczulenia. Jakimi wartościami kieruję się dobierając dietę dla mojego dziecka i dlaczego póki co nie ma w niej produktów odzwierzęcych opisałam we wprowadzeniu do karmienia niemowląt. Gluten Dziecko do glutenowych posiłków typu owsianka gotowe jest po ukończeniu 10 miesiąca życia. Należy je jednak do tego przygotować. Schemat żywienia niemowląt zaleca, aby zacząć wprowadzać gluten do diety dziecka już 5. najpóźniej 6. miesiąca życia, w postaci np.: pół łyżeczki kaszy manny co kilka dni. W 8. miesiącu gluten powinien znaleźć się codziennie w jednym z posiłków. W sklepie eko można również kupić kaszkę zbożową pełnoziarnistą, która w składzie ma tylko zboże bez substancji słodzących, czy innych zbędnych dodatków. Produkty glutenowe, które dziecko może otrzymać to: owies, żyto, pszenica, orkisz, jęczmień, pęczak, kus kus. Co do owsa, to z zasady jest bezglutenowy, ale w obecnych czasach został on „zanieczyszczony” glutenem. Owsiankę można podawać maluchowi wcześniej, jeśli kupimy płatki owsiane bezglutenowe w sklepie eko. Gluten powinien być „wysokiego gatunku”, czyli produkty mają być pełnoziarniste, nie oczyszczone. Źródła informacji Pobierz bezpłatnego eBooka! 1. Nasza historia – co nam dała zmiana Co musisz zrobić zanim zaczniesz Produkty, które powinny zniknąć z Co w zamian? Zdrowe Co się stanie, jeżeli nic nie Jak zrobić to szybciej i łatwiej. k62vKc.
  • cs4dq910xm.pages.dev/35
  • cs4dq910xm.pages.dev/4
  • cs4dq910xm.pages.dev/119
  • cs4dq910xm.pages.dev/319
  • cs4dq910xm.pages.dev/159
  • cs4dq910xm.pages.dev/48
  • cs4dq910xm.pages.dev/56
  • cs4dq910xm.pages.dev/260
  • cs4dq910xm.pages.dev/122

    • wprowadzanie pokarmów u niemowląt